Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από την ομιλία του γάλλου φιλοσόφου Ετιέν Μπαλιμπάρ στο Φεστιβάλ Φιλοσοφίας που έγινε στη Μόντενα το 2006.

Η ανθρωπότητα είναι η μεγάλη οντότητα που περιλαμβάνει ό,τι είναι ανθρώπινο και που αφήνει κατά μέρος ό,τι δεν είναι ανθρώπινο. Αλλά το να θέλουμε να χαράξουμε ένα σύνορο του ανθρώπινου είναι και αυτό πολύ προβληματικό.

Στην πραγματικότητα η έννοια της ανθρωπότητας ταλαντεύεται ανάμεσα σε μιαν ηθική εκδοχή (η οποία σκιαγραφεί εκείνη την ιδιότητα την οποία κατέχει μια ανθρώπινη ύπαρξη που μεταχειρίζεται καλά μιαν άλλη ανθρώπινη ύπαρξη· που αναπτύσσει δηλαδή σχέσεις με τον άλλο χωρίς να προσφεύγει στη βία· που σέβεται τον άλλο) και σε μια πιο αυστηρά θεωρητική εκδοχή. Η τελευταία αντιστοιχεί στην ουσία του ανθρώπινου ως τέτοιου: να συγκεντρωθούν όλες οι ανθρώπινες υπάρξεις σε ένα μόνο σύνολο (ή καλύτερα: να μην αποκλείεται καμιά ανθρώπινη ύπαρξη από ένα ορισμένο σύνολο). Μπορεί να υλοποιηθεί αυτή η ιδέα χωρίς την έννοια της ανθρωπιάς; Αυτή είναι η μεγάλη φιλοσοφική προβληματική που βρίσκεται πίσω από την ιδέα της ανθρωπότητας.

Η αρνητική οδός που επέλεξα γι’ αυτή την ομιλία μου είναι η εξέταση του προβλήματος της ανθρωπότητας στη διαλεκτική του σχέση με το πρόβλημα του ρατσισμού. Η «επιστροφή της φυλής» είναι επομένως το θέμα της ομιλίας μου. Λέγοντας «επιστροφή της φυλής» θέλουμε να πούμε ότι ο ρατσισμός ξαναπέκτησε σήμερα μιαν αξιοσημείωτη δύναμη. Γιατί, όμως, λέμε «επιστροφή»; Ισως η φυλή επιστρέφει εξαιτίας της λήθης μας ή της αφέλειάς μας. Ή ίσως το να λέμε «επιστροφή» ισοδυναμεί με το να λέμε ότι η φυλή επιστρέφει με ένα άλλο πρόσωπο και αποκαλούμενη με άλλα ονόματα. Το ζητούμενο σε αυτό το σημείο είναι να στοχαστούμε με τρόπο υποθετικό για τις πιθανές αναπτύξεις του ρατσισμού (θεωρούμενου σε όλες τις μορφές που μπορεί να πάρει). Το ζητούμενο είναι επίσης να αμφισβητήσουμε την ίδια την πεποίθησή μας, που οφείλεται στην έννοια της προόδου, την πεποίθηση δηλαδή ότι η φυλή και ο ρατσισμός είναι πράγματα που ανήκουν στο παρελθόν. Σήμερα οφείλουμε να αναρωτηθούμε μήπως αυτή η αισιόδοξη αναπαράσταση της προόδου είναι μια καθαρή ιδεολογική προκατάληψη.

Σε αυτό το σημείο θα επισημάνω τα μεγάλα αρνητικά φαινόμενα που διαπερνούν τη σύγχρονη κοινωνία. Αυτά τα φαινόμενα είναι τέσσερα (και δεν είναι τίποτε άλλο παρά τέσσερις επιμέρους όψεις εκείνης της πολύπλοκης διαδικασίας που αποκαλείται παγκοσμιοποίηση).

* Το πρώτο από όλα αυτά είναι η παρόξυνση των εθνικισμών (που καταλήγουν να παράγουν ακόμη και μορφές γενοκτονίας). Αυτοί οι εθνικισμοί δίνουν στην παγκοσμιοποίηση όχι μια μορφή κοσμοπολιτισμού αλλά μια μορφή αντεστραμμένου κοσμοπολιτισμού. Είναι σαν η παγκοσμιοποίηση να μην κατορθώνει διόλου να παράγει μιαν ορισμένη αμοιβαιότητα, αλλά να παράγει, αντίθετα, μιαν επίταση των φαινομένων μίσους και μισαλλοδοξίας. Σε κάθε περίπτωση, η παγκοσμιοποίηση παραμένει αναπόσπαστα συνδεδεμένη με φαινόμενα κυριαρχίας, τα οποίας μας παραπέμπουν στα χαρακτηριστικά εκείνου που υπήρξε ο ιμπεριαλισμός.

* Το δεύτερο είναι η «σύγκρουση των πολιτισμών», για την οποία μιλάει ο Σάμουελ Χάντινγκτον, και η οποία υιοθετήθηκε από την αυτοκρατορική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Η σύγκρουση των πολιτισμών είναι μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Το ανησυχητικό είναι ότι αυτή η προφητεία έγινε πραγματικότητα. Αυτή υλοποιήθηκε πράγματι σύμφωνα με το μοντέλο του Καρλ Σμιτ φίλος/εχθρός. Μια λογική αυτού του τύπου αρχίζει να κατευθύνει σήμερα κάμποσες δράσεις και αντιδράσεις.

* Το τρίτο μεγάλο φαινόμενο είναι η τάση που έχει ο καπιταλισμός να μετασχηματιστεί σε βιοκαπιταλισμό. Δηλαδή σε καπιταλισμό που βασίζεται σε μια βιοοικονομία. Είναι η βιοπολιτική για την οποία μιλούσε ο Φουκό.

* Και το τελευταίο φαινόμενο είναι το μπλοκάρισμα των συστημάτων που παρουσιάζονται ως δημοκρατικά. Ποιο πολιτικό σύστημα σήμερα δεν λέει ότι είναι δημοκρατικό; Η πραγματικότητα όμως, όπως γνωρίζουμε, είναι πολύ διαφορετική. Ολα αυτά τα πολιτικά συστήματα που παρουσιάζονται σήμερα ως υποδείγματα δημοκρατίας είναι ακριβώς εκείνα που αποκλείουν από την επιλογή των ηγετών τους το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Ολα αυτά, νομίζω, θα επαναπροτείνουν το τρομερό ζήτημα του πως ολόκληρες κοινωνικές ομάδες μπορεί να αποκλειστούν «δημοκρατικά» από τη διαχείριση της εξουσίας.

Ας δούμε τώρα ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στα φαινόμενα του ρατσισμού και στην τωρινή συγκυρία. Σήμερα η ίδια η έννοια του ρατσισμού έχει υποστεί μετασχηματισμούς.

Αυτή η έννοια γεννήθηκε στις δεκαετίες 1940-1950. Την επινόησε η UNESCO βασιζόμενη στα φαινόμενα του αντισημιτισμού, του αποικιοκρατικού ρατσισμού και της προκατάληψης που οφείλεται στο χρώμα του δέρματος. Σήμερα ζούμε μια κρίση της ιδέας του ρατσισμού. Και, επιπλέον, η συνάρθρωση των ανθρωπολογικών και πολιτικών διαστάσεων του φαινομένου έχει αλλάξει σημαντικά. Κατά κάποιον τρόπο αυτή η ιστορία είναι ένα είδος ιστορίας της κρυφής όψης του πολιτισμού μας.

Το οδηγητικό νήμα αυτής της ιστορίας δίνεται από την παραγωγή (που ανανεώνεται σε κάθε περίοδο με πάντα νέα υλικά) των δίδυμων κατηγοριών του εσωτερικού εχθρού και του εσωτερικού αποκλεισμού. Η διασύνδεση ανάμεσα σε όλες τις δομές της εξουσίας είναι τόσο στενή, ώστε δεν έχει νόημα να απομονώνουμε τον ρατσισμό από τα συμφραζόμενά του. Η φυλή, με αυτή την έννοια, είναι το αποτέλεσμα που παράγουν στο λόγο ορισμένες μορφές εκμετάλλευσης. Η φυλή είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού αυτών των μορφών εκμετάλλευσης με μια θρησκευτική λογική (αυτήν που ορίζει τη λεγόμενη καθαρότητα ή την έλλειψη καθαρότητας). (…)

7 – 09/12/2007

http://archive.enet.gr/online/online_text/c=113,dt=09.12.2007,id=92429752